Mimarlar Odası tarafından 1988’de, Mimar Sinan’ın ölümünün 400. yılında başlatılan Ulusal Mimarlık Sergisi ve Ödülleri Programı, ülkemizdeki güncel mimarlık ortamını yansıtma ve geliştirmenin yanı sıra, Türkiye mimarlığını başarıyla temsil edecek eser ve mimarların tanınmasını hedefliyordu. Geriye dönüp bakıldığında, Sergi ve Ödüller kapsamında sürdürülen çalışmaların bu hedeflere erişmenin yanı sıra, ülkemizin zengin kültür mirasının belgelenmesini, korunmasını desteklediği, mimarlık ortamının zenginleşmesine, mesleki kültüre önemli katkıları olduğu gözlenmektedir. Sergi ve Ödül Programlarının toplantı ve yayınlarla desteklenmesi, daha geniş kitlelere duyurulmasını sağlamış; etkisini arttırmıştır. Başlangıçta mimarlık alanında güncel uygulamaları içeren programın, kısa bir süre sonra tarihi kentlerde, kırsal alanlarda yapılan projelerle desteklenmesiyle, ülkenin yakın dönemine ait mimarlık etkinliğini, tasarım ortamını ve düzeyini yansıtan önemli bir belgelik oluşturulmuştur.

Ülke mimarlığını koruma etkinlikleri kapsamında, Cumhuriyet döneminin önde gelen mimarları için anma programları düzenlenmesi; derlenen bilgilerin yeni araştırma ve yayınlarla zenginleştirilmesi, etki alanının genişlemesi, daha fazla ilgi çekmesi de önemli bir kazanımdır. Mimar Kemalettin, Seyfi Arkan, Zeki Sayar, Haluk Baysal, Melih Birsel, Ernst Egli, Maruf Önal, Nezih Eldem, Cengiz Bektaş, Şandor Hadi gibi önemli kişilerle ilgili etkinlikler yapılması, çağdaş mimarimizin seçkin yapıtlarının genç kuşaklara, geniş kitlelere tanıtılmasına olanak sunmakta, Cumhuriyet dönemi mimari mirasının durumunun gözden geçirilerek korunması için destek sağlanmasına aracı olmaktadır.

Ulusal Mimarlık Sergisi ve Ödülleri Programı kapsamında Türkiye mimarlığının gelişimine katkıda bulunan kişi ve kurumlara verilmek üzere ‘Mimarlığa Katkı’ ödülü oluşturulması da değerli bir girişimdir. 1990 yılında bu ödül “Türk ve dünya kültürünü yorumladığı eserleriyle mimarlık kamuoyunu aydınlatması ve çağdaş düşünceyi benimsemiş kadroların ve genç kuşakların yetiştirilmesinde görülen büyük katkıları ve bu konulardaki araştırma, yayın ve kurumsal çalışmaları ile mimarlık eğitimine seçkin hizmetleri nedeniyle” değerli hocamız Prof. Doğan Kuban’a verilmiştir.

2000 yılında Mimarlığa Katkı Ödülü ülke mimarlığına büyük katkıları olan iki meslektaşımıza sunulmuştur. Prof. Dr. Afife Batur, “Mimarlık tarihi eğitimine yaptığı katkılar ve mesleğin kültürel alanlardaki örnek çalışmaları” ile, Doğan Hasol ise, “yarattığı nitelikli mimari ürünlerin yanı sıra, kurmuş olduğu Merkez ve yaptığı yayınlarla meslek kültürüne ulusal ve uluslararası platformlarda sağladığı katkılar nedeniyle”, ödül almışlardır.

2002 yılında yarışma jürisi “Yerel yönetim birimleriyle mimarları, mimarlık kültürü ve koruma çevresinde buluşturmak için yıllardır çaba sarf eden, ulusal varlıklarımızın gözetilmesi konusunda yurtiçi ve dışında yaptığı sürekli ve başarılı çalışmalarıyla” Prof. Dr. Metin Sözen’i özel olarak ödüllendirmiştir.

2008 yılında Mimarlığa Katkı Ödülü ilk koruma mimarlarımızdan Mualla Eyüboğlu Anhegger’e (1919 - 2009) verilmiştir. Erken Cumhuriyet döneminde Anadolu’da birçok kültür varlığının restorasyonunda görev alan, Rumelihisarı ve Topkapı Sarayında yürütülen onarım çalışmalarına önemli katkıları olan M. Eyüboğlu Anhegger “uzun, renkli ve verimli meslek yaşamı boyunca kazandığı anıtsal kimlik nedeniyle” ödüle değer bulunmuştur. 2010 yılında ise ödül, koruma eğitimine üstün katkılarıyla öne çıkan Prof. Dr. Cevat Erder’e verilmiştir.

Ödüller saygın mesleki çalışmaları özendiren ve yüreklendiren bir etkiye sahiptir. Mimarlığa Katkı ödülü alan kişiler çoğunlukla kamu yararına hizmetleriyle, yayınlarıyla seçkinleşen akademisyen ve meslektaşlarımızdır. 2014 yılında Mimarlığa Katkı Ödülü Prof. Dr. İlhan Tekeli ve Besim Çeçener’e verilmiştir. Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulundaki (GEEAYK) görevi sırasında yürüttüğü tescil çalışmaları ile birçok tarihi kentimizin dokularının kültür envanterinin hazırlanmasında, yasal koruma altına alınmasında emeği olan, yayınları ile koruma tarihimize ışık tutan Besim Çeçener’i saygıyla anıyoruz.

Başlangıçta Ulusal Mimarlık Sergisine katılan çalışmalar anıtsal yapıların belgelenmesi, sivil mimariyle ilişkili restorasyon projeleriyle sınırlı kalırken, sonraki yıllarda arkeolojik alanlarda yapılan koruma çatıları, kırsal mimarlık, dini mimari, endüstri mirasının korunması, yeniden kullanımı, tarihi yapılara çağdaş ek konularında proje ve uygulamaların katılımıyla Serginin kapsamı genişlemiştir. Büyük projelerin oluşumuna tasarım uzmanlarının yanında mimarlık tarihi, malzeme, strüktür, fiziksel çevre kontrolü, peyzaj düzenleme konularında deneyimli meslek insanlarının da katılımıyla, disiplinlerarası çalışmaların gerçekleştirildiği; bu yöntemle proje ve uygulamaların başarısının arttığı gözlenmektedir.

Ödül Alan Koruma Proje ve Uygulamaları

1990 yılında Yapı Dalı, Koruma Sanatı alanındaki ödülü “Hızla yok olmakta olan mimari mirasın korunması, yeniden yaşama kavuşturulması ve geleceğe aktarılmasında gösterdiği olumlu, dürüst çabalardan ötürü” Çengelköy’deki bir köşkün onarımı ile Y. Mimar Cafer Bozkurt almıştır. 1992’de ödül, Cengiz Bektaş’ın “Haliç’te Bir Taş Odanın Kitaplık Olarak Onarımı”na, verilmiştir. 1994 yılında da Koruma Dalı Ödülü, yine bir sivil mimarlık yapıtının korunmasına yönelmiştir. Sinan Genim’in “Antalya Kaleiçi’nde Bir Ev” projesi tarihi bir konutun çağdaş yaşama uyarlanmasıyla ilgilidir. Tarihi yapıya eklenen mutfak, banyo, ısıtma ve aydınlatma donatılarının özgün yapıyı zedelememesine özen gösterilmiştir.

1994’te Haydar Karabey Cihangir’deki “Küçük Ev” projesi ile Yapı Dalı Ödülü almıştır. Proje tarihi mahallelerde sık karşılaşılan bir soruna getirdiği özel çözümle dikkate değer. Bitişik düzende bir parselde bulunan, 4 m cepheli, 8 m derinlikli, “eski eser” niteliğindeki yapının üzerine eklenen katlarla yaşatılması, çağdaş eklerin kent belleğine saygılı bir yaklaşımla gerçekleştirilmesi başarılı bulunmuştur.

Mimarlar Odası tarafından 1996 yılında yayınlanan V. Ulusal Mimarlık Sergi ve Ödülleri Katılma ve Değerlendirme İlkeleri’ne göre, koruma proje ve uygulamaları özgünlüğe saygılı bir yaklaşımla yürütülmelidir. Eski yapıları tümüyle yıkarak yerlerine sadece dış cepheleri eskisine benzeyen yeni binalar yapılması uygun bulunmamaktadır. 1995 yılında çıkarılan 378 sayılı ilke kararı ile, tarihi izleri, dokuyu yok eden bu tür uygulamalar engellenmiş, tarihi binaların olabildiğince özgün malzeme ve taşıyıcı sistemleri ile restore edilmesi istenmiştir. Mimarlar Odamız da bu ilkeyi benimseyerek, yarışma projelerinin değerlendirmelerinde özgün malzeme ve taşıyıcı sistemlerin korunmasına önem vermiştir.

1996’da İstanbul’da Anadolu Hisarı’nda, Göksu Deresi üzerinde yer alan “Tuncel Evi” ile ilgili uygulama ödüle değer bulunmuştur. 1950’lerde Mimar Fahrettin Katırinli’nin eski bir kayıkhane üzerine yaptığı yalıyı küçük onarım ve eklerle yeni bir yaşam mekânına dönüştüren K. Erginoğlu ve H. Çalışlar’ın “mimari koruma bilincinin yalnızca uzak geçmişin yapılarıyla sınırlanmayıp, yakın geçmişi de kapsaması gerektiğini anımsatan” yaklaşımı takdir edilmiştir. Aynı yıl M. Kütükçüoğlu ve K. Yazgan’ın “İstanbul Kale duvarları boyunca bir gezintinin görsel belgesini, oluşturduğu temaya uygun , boyutlu ve devingen bir düzenlemeyle zihinlerde yeniden kuran‘ “Bir Günlük Yolculuk: Surdibi” adlı çalışması da ödül almıştır.

1996’da günlük yayınlarında, “kent, çevre ve koruma konularını kültürel gündeminin merkezinde tutarak, mimarlığın bu dolaylı ilgi ve eylem alanlarında güvenilir bir kaynak ve tartışma platformu oluşturan; topluma dönük bilgilendirme ve bilinçlendirme işlevini kararlı bir şekilde sürdürerek, mesleğin kamuoyuna açılımına katkıda bulunan“ Cumhuriyet Gazetesi’ne de ödül verilmesi dikkati çekmektedir.

1998 yılında Y. Mimar Merih Karaaslan’ın Şanlıurfa Tarihi Kent Merkezi Koruma – Geliştirme - Canlandırma Projesi “Çarşı yapılarının mimari dili tartışmalı bulunmakla beraber, gerek birbirinden soyutlanmış kent parçalarının fiziki, işlevsel ve yaşamsal bütünleşmesindeki başarısı, gerekse kentsel koruma - yenileme platformuna sağladığı tartışma ortamı nedeniyle…” ödüllendirilmiştir.

Sonraki yıllarda başvuruların artması ve çeşitlenmesi sonucu, ödüllerin de değişik konulara yöneldiği gözlenmektedir. 2000 yılında Prof. Dr. Nur Akın başkanlığındaki İTÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri tarafından geliştirilen “Bakırköy İspirtohane ve Kültür Merkezi Projesi”, “Restorasyon projelendirme sürecinin gerektirdiği tüm aşamaları titizlikle yerine getirerek, yapının bilimsel doğrulara göre korunmasını sağlaması” nedeniyle ödüle değer bulunmuştur. Tasarım, şehircilik, koruma, fiziksel çevre kontrolü disiplinlerinden uzmanların katkılarıyla geliştirilen yeniden kullanım projesi, “Türkiye için bir örnek oluşturması nedeniyle” de takdir edilmiştir.

2004 yılında iki proje ödüle değer bulunmuştur. KA-BA Eski Eserler Koruma ve Değerlendirme Ltd. Şirketinden Cengiz Kabaoğlu tarafından sunulan “Ürgüp Sarıca Kilise Koruma, onarım ve Sergileme Projesi”, Kapadokya’da, Dünya Mirası bir doğal alanda yer alan kültür varlığının çevresel sorunlarının koruyucu önlemlerle çözümlenmesi, taş dokusunun sağlamlaştırılması, bezemelerinin konservasyonu, iç mekân düzenlemesi ile başarılı bulunmuştur. İkinci proje İstanbul’dan bir ahşap yapıya aittir. Feyza Cansever tarafından yürütülen “Sadullah Paşa Yalısı Onarımı” projesi, “Boğaz peyzajının 18. yüzyıldan günümüze ulaşan değerli bir bileşeninin, özgün ayrıntılarına saygı gösterilerek çağdaş yaşama uyarlanması sırasında sergilenen başarı” nedeniyle ödüllendirilmiştir.

Bosna savaşından sonra TİKA tarafından yurtdışında birçok proje hazırlatılmıştır. Bunların çoğu hasar görmüş camilerle ilgilidir. Karayolları Genel Müdürlüğü, Tarihi Köprüler Dairesi tarihi köprülerle ilgilenmiş, restorasyonları için projeler hazırlanmış ve uygulanmıştır. Bunlardan biri olan Konjic Köprüsü için geliştirilen ve uygulanan proje 2006 yılında ödül almıştır.

2008 yılında Ulusal Mimarlık Ödülleri’ne başvuran koruma projeleri arasından Acar Avunduk’un “Osmanlı Devlet Arşivleri - Hazine-i Evrak Binası Restorasyonu” ödüle değer bulunmuştur. Jüri tarafından hazırlanan kapsamlı raporda projenin hazırlanması aşamasında binanın taşıdığı izlerin dikkatle belgelenmesi, arşiv araştırmaları yürütülmesi, yapının sorunlarının farklı disiplinlerden gelen uzmanların katkılarıyla saptanması, yapı malzemelerinin ve yapım tekniklerinin ayrıntılı olarak incelenmesi, uygulamada deneyimli ustaların çalıştırılmasına bağlı olarak, uygulamanın yapının özgün değerlerini koruduğu, başarılı olduğu belirtilmiştir.

Demiryolu mirasımızı korumaya yönelik projeler yapılması ve müelliflerin Ulusal Mimarlık Sergisine katılmaları olumlu bir gelişmedir. 2014 yılında Yapı Koruma - Yaşatma Dalı ödülü Aydın‘da bulunan TCDD Hangar Binalarının restorasyonunu yürüten Şerife Türk Derin’e verilmiştir. Jüri görüşü değerlendirme ölçütlerini açıklamaktadır: “1881 tarihli TCDD Hangar Binalarının restorasyon ve yeniden kullanımını hedefleyen uygulama, ayrıntılı bir belgeleme aracılığıyla yapı grubu üzerindeki tüm tarihi dönem ve verileri değerlendiren özenli rölöve ve restitüsyon çalışmaları ve yapı grubunun tarihi belge değerine müdahale edilmeden uygun bir işlevle toplumun kullanımına açılması nedeniyle ödüle değer görülmüştür.”

2012 yılında Yapı Dalı Koruma Yaşatma Başarı Ödülü, endüstri mirasımızı korumaya yönelik bir uygulamaya, Gülsün Tanyeli, S. Akatay, A. Erdem, N. Paker Kahvecioğlu, H. Kahvecioğlu, C. Altun tarafından hazırlanan “İstanbul Su Medeniyetleri Müzesi - Terkos Pompa İstasyonu” projesine verilmiştir. Kent dışında, doğal çevre içinde yer alan endüstri mirası yapılarını koruyan ve yeni kullanımı desteklemek için yakın çevresine çağdaş ekler getiren proje, İTÜ Mimarlık Fakültesi tasarım, yapı ve restorasyon disiplinleri uzmanlarının özenli çalışmalarıyla gerçekleştirilmiştir.

2016’da Yapı / Koruma - Yaşatma Dalı ödülünü Cafer Bozkurt, Prof. Doğan Kuban, Prof. Dr. Feridun Çılı, Prof. Dr. Erol Gürdal, Dr. Şirin Akıncı danışmanlığında yürüttüğü Kılıç Ali Paşa Hamamı Restorasyonuyla almıştır. Mimar Sinan’ın İstanbul’un Tophane semtinde yaptığı bu önemli yapıyı sağlamlaştırmak, özgün malzemeleriyle onarmak ve güncel isteklere uygun bir donanımla hizmete sunmak için gerekli işlemler, ekler özenle tasarlanmıştır. Yapılan onarım “hem mimarın, hem de işverenin takdire değer duyarlı yaklaşımı…” nedeniyle ödüle değer görülmüştür.

2018’de Aslı Özbay’ın Uçhisar’da, kentsel - arkeolojik alanda, yıllar süren kazı ve temizlik çalışmaları sonucu gerçekleştirdiği, bölgenin topoğrafyasına uyumlu “Müze, Salon ve Suitler Projesi”, tarihi dokuya eklemlenen başarılı çözümü nedeniyle ödüle değer bulunmuştur.

2020 yılında Yapı / Koruma Dalı ödülü, A. Karademir ve S. Saruhan’ın, İstanbul’da Bebek sahilinde yer alan Mısır Arap Cumhuriyeti Başkonsolosluğu restorasyonuna verilmiştir. Art Nouveau binanın “özgün tasarım ve ayrıntılarının titiz bir kaynak araştırması ile saptanması; yapısal sorunlarının çağdaş teknoloji yardımıyla giderilmesi; izleri bulunan tarihi ve sanatsal ayrıntıların açığa çıkarılması ve konservasyonu sonucu gerçekleşen başarılı uygulama” değerli bulunmuştur.

2020 yılı Proje / Koruma Ödülünü E. Yazkırt Pelenk ve B. Pelenk’in Zonguldak Üzülmez Kültür Vadisi projesi almıştır. Jüri raporunda projenin, toplumsal belleğin korunması gereken parçası kabul edilen endüstri mirası izlerinin yaşatılması için yürütülen “özenli ve duyarlı tasarım stratejisi; geçmiş üretim süreçlerinin toplumsal anlamını mimari tasarımla ortaya çıkarma ve koruma hedefiyle tanımlanan kamuya dönük mesajı nedeniyle” başarılı bulunduğu belirtilmiştir.

2022 Yapı / Koruma Dalı ödülü Hasanpaşa Gazhanesi / Müze Gazhane projesine verilmiştir. 1892’de hizmete giren, 20. yüzyılda faaliyeti duran ve uzun yıllar terk edilen Hasanpaşa Gazhanesi, çoğu İTÜ Mimarlık Fakültesi öğretim üyeleri olan (G. Tanyeli, Y. Salman, K. Kuzucular, D. Aslan, S. Aslan) mimarların ve gönüllü mahalle sakinlerinin çabalarıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından onarılıp, yeniden kullanıma açılmıştır. Jüri projeyi “Hasan Paşa Gazhanesi’nin kültür - sanat etkinliklerine ev sahipliği yapan Müze Gazhane’ye dönüştürülmesi, gönüllü mahalle sakinlerinin yıllar boyunca verdiği dirençli koruma mücadelesinin mutlu bir sonuca ulaşması ve tehdit altında olan benzer tarihi alanlar için bir umut ışığı yakması nedeniyle” başarılı bulmuştur.

2022 yılı Proje / Koruma Ödülü de bir endüstri yapısının onarımına, Mersin’deki Eski İngiliz Yağ Fabrikası’nı kültür ve sanat etkinliklerinin gerçekleştirileceği bir merkeze dönüştürmeye yönelik projeye verilmiştir. Mersin Valiliği tarafından desteklenen, mimarlık tarihi, tasarım, inşaat mühendisliği, malzeme bilimi, konservasyon disiplinlerinden uzmanların katkılarıyla oluşturulan proje “endüstri mirası olan bir kültür varlığını, mimari özellikleriyle ön plana çıkarıp, incelikle uyarlayarak değerlendirmesi, alana eklenen yeni yapıları duyarlı bir tasarımla ele alması ve özenli sunumuyla” ödüle değer bulunmuştur.

2024 yılı Yapı / Koruma Dalı ödülü Çanakkale’nin önemli savunma yapılarından, Seddülbahir Kalesi’nin restorasyonuna verilmiştir. Proje müellifleri A. Özsavaşçı ve Y. B. Dolu’nun çalışmaları, sanat tarihi, mimari koruma, taşıyıcı sistem uzmanlarından oluşan geniş bir bilimsel danışma kurulu tarafından desteklenmiştir. Jüri görüşünü “Farklı disiplinlerin katkısı, emeği ve titiz bir çalışmayla hayata geçirilen yapıda, koruma meselesine ve yaklaşımına çağdaş bir yanıt verilmiştir. Arkeolojik konservasyon, yapı bütününde yeni kullanım ışığında kısmi rekonstrüksiyon ve eski malzeme-yeni malzeme ara kesitinde yeni malzeme kullanımı başarılı bulunmuştur” şeklinde yansıtmıştır.

2024 Proje / Koruma Dalı ödülü ‘Dolmabahçe Gazhanesi Yeniden İşlevlendirme Projesi’ne verilmiştir. 1856 yılında Dolmabahçe Sarayı ve bazı semtlerin aydınlatılması için yapılan tesis, uzun yıllar terk edilmiş durumda kaldıktan sonra, İstanbul Büyükşehir Belediyesi tarafından ele alınmıştır. A. Çırakoğlu ve I. Avcı tarafından hazırlanan proje “...kültürel ve doğal mirasın korunması konusunda evrensel ilkelerin dikkate alınması, endüstri mirasının içinde yer aldığı doğal çevre bakımından ilişkilerin okunabilmesi ve endüstri mirasına özgü karakteristik niteliklerin korunması konularındaki duyarlı yaklaşımların gözetilmesi nedeniyle...” ödüle değer bulunmuştur.

Ulusal Mimarlık Sergisi ve Ödüllerinin Koruma Alanındaki Yansımaları

1988 yılından bu yana iki yılda bir düzenlenen sergi ve ödüller mimarlar arasında güçlü bir iletişim ağı oluşmasına, mimarlık kültürünün gelişimine katkıda bulunmuştur. Koruma alanında sergiye katılan proje ve uygulamaların, bu alanda yapılan sergi ve benzeri çalışmaların kayıt altına alınması, sergi kataloglarının yayınlanmasıyla zengin bir başvuru kaynağı oluşmuştur. Ülkemizde koruma alanında çalışan mimar, mühendis, kent plancısı, malzeme bilimcisi uzmanları buluşturan projeler, başarılı bulunmuş; iyi örnekler oluşmuştur. Özenle hazırlanan, uygulanan projeler, uluslararası ilkeleri gözeten meslek insanlarının yetiştiğine, sayılarının arttığına tanıklık etmektedir. Disiplinlerarası katkılarla erişilen düzeyin korunması için, titiz çalışmalar sürdürülmeli, değerlendirmelerde Odamızın benimsediği ve savunduğu uluslararası ilkelerden ödün verilmemelidir.