Ankara’nın başkent ilan edilmesiyle artan konut ihtiyacına çözüm olarak geliştirilen kooperatifleşme hareketi, 1950’li yıllarda modern mimarlık ilkeleriyle şekillenen toplu konut projelerinin önünü açmıştır. Bu bağlamda inşa edilen İsrail Evleri (Dikmen Yapı Kooperatifi), dönemin barınma politikalarını ve modernist konut tasarımını yansıtan önemli bir örnektir. Ancak, günümüzde yasal koruma statüsünden yoksun olması nedeniyle kentsel dönüşüm baskısıyla karşı karşıyadır.

1955 yılında mimarlar Demirtaş Kamçıl ve Rahmi Bediz tarafından tasarlanan, daire planlarını da tasarladığı belirtilen mimar Torkum Sekder tarafından 1958 yılında tadilat projesi gerçekleştirilen yerleşimin, İsrailli inşaat firması Solel Boneh tarafından inşa edildiği söylenmektedir. Yedi ada üzerinde konumlanan 53 blokluk bu yerleşim, üçlü ve dörtlü bitişik nizamda düzenlenmiş, yatay cephe sürekliliğini vurgulayan tuğla parapetleri ve geniş yatay balkonlarıyla dönemin modernist yaklaşımını benimsemiştir. Kentle doğrudan ilişki kuran iç sokaklar ve ortak kullanım alanları, İsrail Evleri’ni sadece bir konut kompleksi değil, aynı zamanda mahalle ölçeğinde sosyal bir yaşam modeli haline getirmiştir.

İsrail Evleri’nin kültürel miras değeri, yalnızca mimari özellikleriyle değil, aynı zamanda tarihî, sosyal ve mekânsal bağlamıyla da şekillenmektedir. 1950’li yılların modern konut üretim anlayışını yansıtan bu yerleşim, dönemin toplumsal ve ekonomik dinamiklerini anlamak açısından önemli bir belge niteliği taşımaktadır. Dönemin milletvekilleri ve üst düzey bürokratlarının da ikamet ettiği İsrail Evleri, yalnızca bir konut alanı olarak değil, kolektif bir kimliğin inşa edildiği, toplumsal ilişkilerin güçlendiği ve mahalle kültürünün geliştiği bir mekân olarak da değer taşımaktadır. Açık yeşil alanları, ortak kullanım alanları ve sosyal etkileşimi teşvik eden mekânsal organizasyonu, onu sadece fiziksel bir yapı grubu olmanın ötesine taşımış, yaşayan bir sosyal bellek mekânına dönüştürmüştür. Bugün hâlâ konut işlevini sürdüren yapılar, dönüşüm projelerinden büyük ölçüde korunmuş olsa da, resmî olarak tescillenmemesi nedeniyle gelecekte yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu durum, yalnızca İsrail Evleri’ni değil, Türkiye’deki modern mimari mirasın kırılgan yapısını da gözler önüne sermektedir.

1984’te Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından kooperatif alanı olarak korunması önerilen İsrail Evleri, bu statüsünü zamanla kaybetmiştir. Yakın zamanda tekil bir bloğun tescil edilmesi yönündeki girişim, kültür varlığı olarak değerlendirilmediği gerekçesiyle reddedilmiştir. Oysa Madrid-Yeni Delhi (2017) ve Cadiz (2021) belgeleri, modern mimarlık mirasının fiziksel, sosyal ve tarihî bağlamıyla korunması gerektiğini vurgulamaktadır. İstanbul Levent Mahallesi’nin kentsel sit alanı olarak tescil edilmesi benzer alanların korunmasına yönelik olumlu bir örnek teşkil etmektedir. Bu tür örneklerin çoğaltılması, İsrail Evleri gibi modern yerleşimlerin korunmasında önemli bir adım olacaktır. Ankara’nın modern mimarlık mirasının önemli parçalarından biri olan İsrail Evleri’nin korunması, sadece fiziksel yapılarının devamlılığı açısından değil, kentsel belleğin sürdürülebilirliği açısından da kritik bir gerekliliktir. Türkiye’de modern mimarlık mirasına yönelik farkındalık eksikliği göz önüne alındığında, bu yerleşimin korunması için akademik ve kamuoyuna yönelik çalışmaların artırılması önem taşımaktadır.

KAYNAKLAR

Altan, T. E., 2015, “Modern Ankara’nın Yeniden İnşası Başlıyor: 1950’lerde Yeni Yaşam, Yeni Kent ve Rahmi Bediz Demirtaş Kamçıl Bürosu’nun Konut Tasarımları”, Arredamento Mimarlık, sayı:5, ss.90-96.

Altan, T. E., (ed.),2020, Ankara’da İz Bırakan Mimarlar: Demirtaş Kamçıl - Rahmi Bediz, Koç Üniversitesi VEKAM.

Batuman, B., 2017. “Ankara’da Cumhuriyet Dönemi Konut Mimarlığının Gelişimi Üzerine Bir Dönemleme Derlemesi”, Sivil Mimari Bellek Ankara 1930- 1980, (ed.) Nuray Bayraktar, Koç Üniversitesi VEKAM, Ankara, s.22.

Bayraktar, N., 2006, “İsrailevleri”, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Bülteni, sayı:43 s.48.

Boyacıoğlu, E., 2015, “1950’ler Ankarası’nda Sıradışı Konut Kooperatifler”, Arredamento Mimarlık, sayı:5, ss.102-107.

Cengizkan, Ali, 2000, “Türk Konut Mimarlığında Söylemsel Oluşumlar Ankara, 1948-1962”, Doktora Tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi.

Cengizkan, Ali, 2019, Modernin Saati: 20. Yüzyılda Modernleşme ve Demokratikleşme Pratiğinde Mimarlar, Kamusal Mekan ve Konut Mimarlığı, Arkadaş Yayınevi, Ankara.

Doğusan, G. N., 2013, “Bir Modernleşme Pratiği Olarak Kooperatifçilik ve Bahçeli Konut Yerleşimleri”, Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi.

Gültekin Punsmann, B.; Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı,  2011, Türkiye-İsrail: Ekonomi ve Siyasetin Ayrışmasına Doğru (1–3), [Rapor], Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı.

Güneri Söğüt, G. D.; Baş Bütüner, F., 2023, “Ankara’nın Zaman-Mekânsal Dönüşümü İçinde Konut ve Yol Arayüzleri”, Ankara Araştırmaları Dergisi, sayı:11(1), ss.37-54.

ICOMOS, 2017, Madrid-New Delhi Document: Approaches to the Conservation of Twentieth-Century Cultural Heritage, (https://isc20c.icomos.org/policy_items/madrid-new-dehli-doc/). [Erişim:28.02.2025]

ICOMOS, 2021, The Cádiz Document: InnovaConcrete Guidelines for the Conservation of Concrete Heritage, (https://isc20c.icomos.org/policy_items/complete-innovaconcrete/). [Erişim: 28.02.2025]

Kalaycı, T.; Yıldırım, K.; Mutdoğan, A. S., 2024, “Yere Bağlılığın ve Kent Kimliğinin Bir Mekan Üzerinden İncelenmesi: İsrailevleri (Dikmen Yapı Kooperatifi) Örneği”, The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, sayı:14(1), ss.296-316.

Karakuş Candan, T. “Dikmen Yapı Kooperatifi nam-ı diğer İsrail Evleri”, kısadalga.net, 12 Ocak 2025, (https://kisadalga.net/yazar/dikmen-yapi-kooperatifi-nam-i-diger-israil-evleri-118110). [Erişim: 28.02.2025]

Karataş Alimoğulları, G., 2005, “Bir Konut Elde Etme Yöntemi olarak Konut Kooperatifleri ve Ankara’da 1923-1981 Arası Konut Kooperatifleri Uygulamaları”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi.

Sökmensüer, Y., 2014, “Bahçelievler ve Emek Mahallesi: Adresini, Sokağını Yitiren Semtin Tarihi”, İdealkent, sayı:5(11), ss.178-192.

“Sivil Mimari Bellek Ankara 1930–1980 Yapı Envanteri, İsrailevleri”, Koç Üniversitesi Digital Collections, 2017, (https://libdigitalcollections.ku.edu.tr/digital/collection/SMB/id/1270/). [Erişim: 28.02.2025]