İstanbul halkının, denize kavuşmasının en erken örnekleri 19. yüzyılda yaygınlaşan deniz hamamlarıyla olmuştur. Karaya bir iskele ile bağlı, kadınlara ve erkeklere ayrılmış, yabancı gözlerden uzak denize girilmeyi sağlayan, kapalı ve geçici ahşap yapılar olan deniz hamamları kullanılmadıkça yavaş yavaş yok olmuştur. Deniz banyosu pratiğinin deniz hamamlarından çıkarak kamusal plajlara taşınması yabancı diplomasi ve 1917 Rus İhtilali sonrasında İstanbul’a gelen Beyaz Ruslar tarafından gerçekleşmiştir[1].

Cumhuriyet modernleşmesi, kentin deniz kültürünün kökleşmesini sağlamıştır. Kadın ve erkeğin birlikte deniz ve güneşten yararlanması pratiğinin gündelik hayatın normları arasına girmesi, 1920’lerden itibaren, mekânsal üretimi etkilemiştir[2]. Moda, Caddebostan, Suadiye, Süreyya, Tarabya, Florya plajlarında açılan; gazino, soyunma odaları, bazen konaklama işlevleri barındıran yapılar, modern yaşamın sosyal pratiklerinin somutlaşması olarak okunabilir[3]. Belediyenin, Florya plajını, 1930’larda, geniş çaplı bir imar planı ile sayfiye semti olarak yapılandırması önemli bir model olmuştur[4]. Halk plajı statüsündeki Moda Plajı aynı zamanda 19. yüzyıldan beri kano ve yat sporunun merkeziydi[5].

Kolektif hafıza terimi, hatırlamayı bireysel değil toplumsal bir olgu olarak ele almayı önerir. Kolektif hafıza; zaman, mekân ve toplumsal pratiklerle şekillenir. Bu hatırlama ve bellek pratiklerinde, mekân ve materyal kültür önemli roller üstlenir.[6] Cumhuriyet’in ilk yıllarında inşa edilen plaj yapıları, deniz kültürü ve onunla ilişkili toplumsal pratiklerle (denize girme, güneşlenme, solistlerin müziklerini dinleme) toplumsal bellek inşa eder. Yapılar bu pratiklerle ilişkili anlatıları üzerinden hatırlatan anlamlar yüklenir.

Lido Yüzme Havuzu, sadece üyelerini kabul eden bir mekân olması ve modern havuzu ile emsallerinden ayrılmaktadır[7]. Döneminin baskın mimari akımları dışında kalan modern ve yalın çizgisi, içerdiği sanat eserleri, yenilikçi malzeme kullanımı ve iç mekân tasarımı ile nitelikli bir yapı olan Lido Yüzme Havuzu, toplumsal bellek ve tarihsel süreçteki dönüşümü bağlamında hatırlanmayı hak ediyor.

LİDO YÜZME HAVUZU

Lido Yüzme Havuzu, Ortaköy’de Boğaziçi Köprüsü’nün kuzeyinde, Emin Vafi korusunun güneyinde deniz kıyısında konumlanır. Mimar Halit Femir tarafından, 1941 yılında, Ortaköy Kuruçeşme arasındaki sahilde, gazino, otel ve yüzme işlevlerini içeren bir yapı olarak tasarlanmıştır[8]. 18.yy.’da başlayarak Boğaziçi sahilinin bu kısmında, saray çevresi tarafından batılı tarzda yalılar yaptırılmıştı[9]. Lido’nun bulunduğu arazinin bitişiğinde, 20. yy. başlarına kadar, Zekiye Sultan Sahilsarayları (19. yy.) vardı.[10] Yapının işvereni Emin Vafi, Lido’nun arazisinin de sınırları içinde olduğu, sonrasında kendi ismiyle tanınacak olan koruyu, II. Abdülhamit’in kızı Naime Sultan’dan satın almıştır[11]. (Resim 1)

İsminin, dönemin önemli İtalya’daki ünlü sayfiye adasından geldiği düşünülen Lido yüzme havuzu, gençlere yüzme sporunu öğretmek üzere tasarlanmıştır. 1941 yılında başlayan inşaatı, kademeli olarak yürütülmüştür; yapı, 22 Mayıs 1943 tarihinde açıldığında, havuz ve açık gazino kısmının inşaatı bitmişken, bir sonraki yıl yapının otel ve kapalı gazino kısmı tamamlanmıştır[12]. Lido, Belediye Başkanı Lütfi Kırdar’ın katıldığı özel bir tören ve sonrasında günün anısına düzenlenen yüzme yarışı ile açılmıştır[13]. Lido Yüzme Havuzu; deniz kıyısındaki eğimli araziye setler halinde yerleşir, en yüksek kısmında Boğaz manzarasına hakim olan, gazino ve otel işlevlerini içeren ana blok bulunur (Resim 2). Duvarlarla çevrili plaj yapısının birimleri ortogonal ve simetrik olarak yerleştirilmiştir; arazinin kuzeybatısında ana blok, güneybatıda ana bloğa dik olarak havuz ve iki yanında soyunma kabinlerinden oluşan bloklar konumlanır (Resim 3, 4).

İşlevlerin farklı katlarda çözülmesi ve sirkülasyonlarının net olarak ayrılması ilkesiyle planlanan yapıda, Halit Femir’in diğer tasarımlarında da görülen bir biçimde; birbiri ile işlevsel ilişkisi olan mekânlar ve ikincil mekânlar kendi içinde gruplandırılarak çözülmüştür (Resim 5, 6). Zemin katta, yüzmeye yönelik birimler ve yüzücü gazinosu; cadde tarafındaki ana girişle aynı kotta olan birinci katta gazino; ikinci katta otel odaları; ana bloğun terasında pergola ile örtülü gece gazinosu bulunur. Modern ve yalın bir yaklaşımı yansıtan Lido’da gazino terasının merkezindeki eğrisel hatlı çıkma, korkuluk tasarımlarındaki yalın çizgiler ve zemin katta yüzücü gazinosunun iki tarafındaki lomboz pencereler dizisi, yapıya transatlantik estetiği kazandırır. Yüzücü gazinosu ve birinci kattaki gazinoda dönemin mimarisine özgü silindirik kolonlar kullanılmıştır (Resim 7).

Plaj yapısında, deniz seviyesinden yüksekte olan zemin katta, biri yetişkinler ve diğeri çocuklar için düşünülmüş iki ayrı havuz tasarlanmıştır. Bu kottan merdivenlerle deniz seviyesindeki alana ve atlama platformlarına ulaşılabilmektedir. Olimpik ölçülere uygun olarak uzun tarafı 33.33 m kısa tarafı 15 m olan, en sığ kısmı 1.25 m denize doğru derinleşerek 2.5 m derinliğe ulaşan, 800 m3 hacmindeki havuz, mekanik sistemle denizden alınan su ile doldurulur; havuzun kullanılmış suları 4 saatte bir 30 m uzaklıktaki denize boşaltılırdı. Yetişkin havuzunun iki yanında soyunma odaları sıralarından oluşan iki bloğun dışında, yüzücülerin ihtiyacı olan diğer birimlere ve yüzme sporu ile ilgili ekipmanlara yer verilmiştir (Resim 7). Havuzun çevresinde kum havuzları, güneydoğusunda deniz kıyısında olimpik ölçülerde, 1, 3, 5 ve 10 m yükseklikte atlama kulesi; havuz kotunda otelin bulunduğu ana bloğun merkezindeki silindirik kolon sıralarının bulunduğu, önü tamamen açık olan kısımda yüzücü gazinosu, bar, bulunurken; birimlerin iki yanında, soyunma odaları, masaj odası, Yüzme İhtisas Kulübü’ne ait bir oda ve gazino etkinliklerinin bilet gişesi tasarlanmıştır[14]. Havuzun hijyenini sağlamak üzere, temiz ayak ve kirli ayakla geçilen sirkülasyon alanları soyunma odaları blokları ile bölünmüş; havuza ulaşan, soyunma blokları arasındaki geçitlere ayak temizleme havuzları tasarlanmış; havuzun yakınlarında tatlı su duşları yapılmıştır[15].

Havuzun bulunduğu zemin kotunda, yüzücülerin kullanımı için ayrılan birimler ve gazino, servis birimlerinden bir koridorla ayrılır. Bu katta, yüzücü gazinosu zemini karo mozaik, diğer birimlerin zeminleri çimento mozaik ile kaplıdır. Denize bakan tarafı açık olarak tasarlanan gazinodaki eğrisel hatlı, mermerden yapılmış bar tezgahı, Femir’in iç mekânlarında projelerinde sıklıkla kullanacağı özel tasarım bankonun ilk örneğidir. Birinci katta, 500 kişilik açık gazino ve 100 kişilik kapalı gazino ve mutfak bulunmaktadır. Güneydoğu tarafta, zemin mermer mozaiklerle kaplı açık gazino, soyunma kabinleri bloklarının terası ile birleşmektedir. Kapalı gazinoda kuzeybatıdaki oturma birimleri sabit olarak tasarlanmış; mekânın orta kısmı dans pisti olarak düşünülmüştür. Gazino zemini ahşap parkelerle, duvarları meşe lambriyle, tavanı ses yalıtımı sağlamak üzere iki farklı renkteki hasır yüzeylerle kaplanmıştır. Aydınlatma tasarımı için sarkıt lambalar ve renkli ışık veren tavana ankastre lambalar tercih edilmiştir[16].

İkinci kattaki otel kısmında, kuzeybatı taraftaki uzun bir koridorun tek tarafında, birbirine bitişik olarak sıralanmış, iki ve tek kişilik odalar bulunmaktadır. Merkezdeki odalar, teraslı, doğu ve batı taraftakiler Fransız balkonlu olarak düşünülmüştür. Her biri farklı renklerde dekore edilmiş, tavanları ithal ısı ve ses yalıtımı malzemesi çeloteks ile kaplanmış; duvarlar çift katmanlı olarak yapılmıştır. Lido Yüzme Havuzu, modern yapı malzemeleri ve mobilya kullanımı, tesisat donanımları ile dönemi için öncü nitelikler taşımaktadır.[17]

G.S.A. eğitimcilerinden Bedri Rahmi Eyüboğlu Lido’nun iç mekânlarındaki deniz temalı duvar resimlerini yapmıştır[18]. Sanatçının, yapının duvarlarında tutkallı boya ile çalıştığı eser, 1950-70 aralığında Türkiye mimarisinde yaygınlık kazanacak sanat mimari birlikteliklerinin erken örneklerindendir[19]. Kadın, paraşüt ve yelkenli figürlerinden oluşan Plajın Fethi isimli resim, zemin katta yüzücü gazinosunun hizmet birimlerine bitişik duvarındadır<[20]. Diğer fotoğraftaki bazı ipuçlarından, yiyecek taşıyan kadınlar ve kedi figüründen oluşan diğer kompozisyonun yüzücü gazinosunda mermer bar tezgahının arkasındaki duvarda olduğu anlaşılır.[21] 1939 yılında inşa edilen Süreyya Plaj yapılarındaki mayolu genç kız rölyefleri ve Ataköy Plaj tesislerindeki seramik panolar; Lido’nun sanat eseri içeren tek plaj yapısı olmadığını gösterir[22].

Süreli yayınlardaki ilanlar ve haberler; Lido’nun havuzunda düzenlenen yüzme yarışlarının ve gazinosunda yapılan müzikli davet ve gecelerin, düğünlerin, mezun toplantılarının günümüze kalmış izleri olarak bir dönemin deniz sayfiyesi kültürünün sosyal pratiklerini yansıtırlar. Dönemin diğer plaj tesisleriyle ortak olarak gazino, yüzme ve otel fonksiyonlarını içeren ve toplumun yüksek gelir seviyesindeki kesimine hitap eden Lido modernleşen kent kültürü yaşamına yön vermiştir. 17 Temmuz 1943’de Akşam Gazetesi’nde yayınlanan bir ilan, Lido’nun havuzunda, su ve ışık dekorları içinde düzenlenen bir gösteri yapılacağını duyurur[23]. Aynı yıl, mekânda düzenlenen bir diğer özellikli eğlence, deniz kıyısındaki bir yatın güvertesinde caz müzik eşliğinde danslı gecedir[24] (Resim 9). İlanlardan, etkinliklerin mekânsal olarak gazino ile kısıtlı kalmadığını su ile ilişkili olarak da düşünüldüğünü anlıyoruz. 1944 yılında kurulan İstanbul Yüzme İhtisas Kulübü'nün, kuruluşundan 1946 yılına kadar, eğitim amaçlı kullanılması, ile mekân spor merkezi niteliği kazanmıştır[25] (Resim 10).

Lido Yüzme Havuzu, 1937 - 1954 aralığında çok sayıda farklı ölçekte proje üreten Halit Femir’in kariyeri boyunca sürdürdüğü modern ve yenilikçi duruşu sergilemektedir. Giritli bir aileden gelen, Güzel Sanatlar Akademisi’nin 1937 yılı mezunlarından Femir, İzmir Belediyesi’nde çalışırken, kurumun sağladığı imkanla, Avrupa’da Le Corbusier ve Sven Markelius’un ofislerinde yaptığı stajlarla modern mimarideki gelişmeleri birinci elden takip edebilmiştir. Dönemindeki ana akımlardan ayrı, estetik ifadeyi unutmayan yalın bir tasarım dilini sürdürmüştür[26]. Tekil konut ve küçük ofis yapıları ağırlıklı çalışan mimarın, kariyerinin erken bir döneminde, bu denli önemli bir yapıyı gerçekleştirebilmesini projenin işvereni olanı tüccar kimliğinin yanında, hayatı boyunca çeşitli ülkelerde diplomat olarak görev yapan dayısı Emin Vafi’ye borçludur[27].

1950 - 1951 arasında, Ortaköy’den Kuruçeşme’ye giden yolun Lido Gazinosu’nun bahçesini kapsayacak şekilde genişletilmiş ve tramvay hattı yeni inşa edilen yola alınmıştır[28]. Boğaziçi köprüsünün inşa edildiği 1973 yılından sonraya ait olan fotoğraflar, Lido Yüzme Havuzu’nun bu dönemde bazı yapısal dönüşümler geçirmiş olmasına rağmen, havuzunun kullanımda olduğunu ortaya koymaktadır. Yüzücü gazinosunun açıklıklı cephesinin kapatılarak kemerli pencerelerin yapıldığı, gazino terasına tonoz biçimli modüler üst örtülerin ve ayaklı lambaların yerleştirildiği, soyunma odalarının olduğu blokların terasına kapalı camekan mekânlar eklendiği anlaşılmaktadır. İlginç bir detay olarak, Ali Rıza Kardüz, 2000 sonrasında, deniz kıyısında bir bar yapıldığını hatırlamaktadır[29]. Yapının geçirdiği esas mekânsal dönüşüm, 2017’de yapının kapatılması ile sonuçlanan travmatik olay bir sonraki bölümde anlatılacaktır.

LİDO’DAN REİNA’YA BİR DÖNÜŞÜMÜN ÖYKÜSÜ

Ortaköy Kuruçeşme arasındaki sahil hattının eğlence merkezi olarak dönüştüğü 1990 - 2000 aralığı, Lido Yüzme Havuzu için önemli bir kırılma noktasıdır[30]. Gazino ve deniz sayfiyesi kültürünün geride bırakıldığı, eğlence kültüründe yeni lezzetlerin ve konseptlerin arandığı, tüketimin ön plana geçtiği yıllarda, Lido’nun, gece kulübüne dönüştürülmesi şaşırtıcı değildir[31]. Yapı, 1990’larda Vafi ailesinin elinden çıktıktan sonra, ilk olarak 2001’de Havana, 2002’de Chinawhite olarak hizmet vermiştir. 2002 senesinde arazisi Doğuş Holding tarafından satın alınarak Reina Gece Kulübü olarak açılmıştır. Bu süreçte yapının havuz dans pistinin üstü kapatılmış, soyunma birimlerini içeren bloklar ve otel kısmı restoran işlevini üstlenmiştir[32]

Dünya mutfağı ağırlıklı menüleri olan restoranlar bulunan Reina’da, iç mekân tasarımı her yıl yenilenirdi. Gece kulübü, yurtiçinden ve yurtdışından çok üst gelir seviyesindeki ayrıcalıklı bir kesime hizmet vermiştir[33]>. Reina ve yine Ortaköy Kuruçeşme arasındaki Laila, bir dönemin eğlence merkezleri olarak toplum içinde büyük bir tanınırlık ve popülarite kazanmışlar; adeta marka haline gelmişlerdir[34].

2016’yı 2017’ye bağlayan yılbaşı gecesi, 39 kişinin ölümüne 79 kişinin yaralanmasına sebep olan Reina Gece Kulübü’nde yaşanan terör saldırısı, yapının kullanımını sonlandıran travmatik bir olaydır[35]. Reina’nın işletmecisi Mehmet Koçarslan olaydan sonra, mekânı eğlence amaçlı kullanamayacağını belirtmiş; yapı, kaçak ekleri sebebiyle İstanbul Belediyesi tarafından kısmen yıkılmıştır[36] (Resim 14). Arazi sınırları brandalarla çevrili olan yapı, harabe halindedir (2022).

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Lido Yüzme Havuzu, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Batılılaşan bir sürecinin oluşturduğu yeni bir toplumsallığın çıktısı olan eğlence merkezlerinden öte, modernitenin gençlik, sağlıklı bedenler, hijyen bileşenlerinin somutlaştığı önemli bir spor yapısıdır. Tesisin emsallerinden diğer önemli farkı, kentin içinde konumlanması ve ayrıcalıklı kentli kesime hizmet vermesidir. Dolayısıyla hedeflenen batılı toplumsal pratikleri pekiştiren rol üstlendiğini söylemek yanlış olmayacaktır.

Lido Yüzme Havuzu, işlevlere göre biçimlenen rasyonel, yalın kütle kurgusu, transatlantik estetiğini yansıtan detayları, Halit Femir’in modernizmden ödün vermeyen duruşunu yansıtır. Yapıdaki sanat çalışmaları 1950-70 arası sıklaşacak sanat mimarlık çalışmalarının erken örneklerindendir. Mimaride sanat eserleri kullanımı ve yalın mimari diliyle, mimarın yeniliklere açık, özgür tasarım yaklaşımının, çağının ötesindeki mesleki vizyonunu yansıtır.

Yapının, 1990’ların bağlamında, kendine has özelliklerini kaybederek gece kulübü işlevini alması, değişen toplumsal kültür ve pratiklerle paralel olmuştur. Dönüşüm, cumhuriyetin ilk yıllarında ailecek gidilen, kadın ve erkeğin birarada sosyalleştiği, solistleri dinleyerek yemek yedikleri gazino kültüründen; hızlı tüketim ve müziğin ön planda olduğu tüketim odaklı eğlence kültürüne geçilmesiyle ilişkilidir. Vafi ailesinin elinden çıktıktan sonra, çok kısa aralıklarla yeni isimler ve konseptlerle açılması, neredeyse her yıl iç mekânın yeniden tasarlanması, tüketim odaklı eğlence yaşamında mekânın da bir tüketilen meta olarak dönüştüğünün göstergesidir. Yapının terörist bir saldırı sonucunda kapatılması, belli bir yaşam kültürü ve eğlence anlayışını kısıtlayan tutucu bir bakış açısının bir sonucudur.

Yapının dönüşümü sürecinde, ona atfedilen değerin ve ilişkili toplumsal hafızanın silinip yeniden yazıldığı anlaşılır. Lido Yüzme Havuzu olarak kullanıldığı dönemde yapı, Boğaziçi'nin yüzme kültürüyle ilişkili anıları çağrıştırmış ve toplumsal hafızada eğlence ve spor merkezi olarak yer etmiştir. Yapının kapanmasına sebep olan terörist saldırı, mekâna travmatik bir anlam yükleyerek, tarihsel süreç içinde farklı hafıza ve anlam katmanlarını üst üste bindirmiştir. Yapının kent bağlamında bir yıkıntı olarak varlığını sürdürmesi, travmatik terör olayının toplumsal hafızada canlı kalmasına sebep vermiştir.

NOTLAR

[1] Toprak, 2018, ss.31-32.

[2] Gürel, 2018, s.152.

[3] Gürel, 2021, s.32.

[4] Özkul, 2009, s.42.

[5] Atatürk Kitaplığı dijital arşiv; Gürel, 2021, s.147; Anonim, 2018, s.352; Toprak, 2018, s.54.

[6] Halbwachs, 2017, ss.38, 40.

[7] Kortan, 2006, s.116.

[8] Femir, 1944.

[9] Artan, 1992, s.111.

[10] Atalan, 2015; URL-1.

[11] URL-1.

[12] Femir, 1944.

[13] “Ortaköyde Yüzme Havuzu Dün Açıldı”, 1943.

[14] “Ortaköyde Yüzme Havuzu Dün Açıldı”, 1943; Femir, 1944.

[15] “Ortaköy’de Yüzme Havuzu Dün Açıldı”, 1943.

[16] Femir,1944.

[17] A.g.e.

[18] “Lido Deniz Hamamı”, 1943.

[19] Eyüboğlu, 1995, s.235.

[20] Eyüboğlu, 1943.

[21] Ömer Faruk Şerifoğlu kişisel arşivi.

[22] Gürel, 2018, s.153, s.171.

[23] “Lido’da”, 1943.

[24] “Müstesna Bir Gala”, 1943.

[25] “Yüzme Kulübü Açıldı”, 1944; Hasol, 2002.

[26] Hülya Femir kişisel arşivi; Le Corbusier arşivi; Vanlı, 1954; Maeso, 2020, ss.123-125.

[27] İnan, 2020; Femir, 1944; “Formoza Elçimiz”, 1957.

[28] “Kuruçeşme Yolu”, 1951; “Kuruçeşme - Ortaköy yolu”, 1948.

[29] Kardüz, 2002.

[30] URL-3.

[31] Toprak, 2018; Aksüt, 2017, s.162.

[32] Kardüz, 2002; Kardüz, 2017.

[33] Eyüboğlu, 2003.

[34] Altuntaş, 2002.

[35] URL-5

[36] URL-6.

KAYNAKLAR

Aksüt, Sadun, 2017, İstanbul’da Eğlence Hayatı, İnkılap Kitabevi, İstanbul.

Altuntaş, Deniz, 10 Haziran 2002, “Cinnet Sezonu Hayırlı Olsun”, Milliyet, s.2.

Artan, Tülay, 1992, “Boğaziçinin Çehresini Değiştiren Soylu Kadınlar ve Sultanefendi Sarayları”, İstanbul, sayı:3, ss.106-118.

Atalan, Özlem, 2015, “Ortaköy Kuruçeşme Sahilinde Yapılaşma 20 yy. Başları”, Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, cilt:10, sayı:10, ss.99-132.

Eranıl Demirli, Meltem; Gürel, Meltem Ö., 2018, “Opening up a space for women: matinees in Izmir Culture Park”, Gender, Place & Culture, cilt:25, sayı:10, ss.1533-1556, DOI: 10.1080/0966369X.2018.1484701.

Evren, Burçak, 2000, İstanbul'un Deniz Hamamları ve Plajları, İnkılap Kitabevi, İstanbul.

Eyüboğlu, Ali, 19 Haziran 2003, “Boğaziçi’nin gelini Reina”, Milliyet, s.2.

Eyüboğlu, Bedri Rahmi, 1 Ekim 1943, “Yapı ve Resim”, Ülkü, sayı:49, ss.1-3.

Eyüboğlu, Bedri Rahmi, 1995, Resim Yaparken, Bilgi Yayınevi, İstanbul.

Femir, Halit, 1944, “Lido Yüzme Havuzu”, Arkitekt, sayı:155-156, ss.244-249.

Gürel, Meltem, 2021, “The Transformation of Seaside Practices, From Sea Baths to Mid-century Beaches in İstanbul, Transformations of Public Space: Architecture and the Visual Arts in Late Modern Istanbul 1950-80”, Transformations of Public Space: Architecture And The Visual Arts in Late Modern İstanbul 1950-80, Akpınar, İpek (ed.), Güngören, Elâ (ed.), Mårtelius, Johan (ed.), Olsson, Gertrud (ed.), Swedish Research Institute in İstanbul, İstanbul, ss.28-43.

Gürel, Meltem, 2018, “İstanbul Kıyılarında Toplumsal Dönüşümün Mimari İzleri”, İstanbul’da Deniz Sefası, Pera Müzesi, İstanbul, ss.130-175.

Halbwachs, M.,2017, Kolektif Hafıza, Heretik Yayıncılık: İstanbul.

Hasol, Doğan, 2002, “Yüzme, Sutopu ve İYİK”, Cumhuriyet, (http://www.doganhasol.net/yuzme-sutopu-ve-iyik-2.html). [Erişim:10.12.2024]

Işın, Ekrem, 2006, İstanbul’da Gündelik Hayat: İnsan, Kültür ve Mekân İlişkileri Üzerine Toplumsal Tarih Denemeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.

Kardüz, Ali Rıza, 8 Temmuz 2006, “Akşamüstü Reina”, Milliyet Cumartesi, s.8.

Kardüz, Ali Rıza, 8 Ocak 2017, “Reina’nın hikayesi”, Milliyet, (https://www.milliyet.com.tr/yazarlar/ali-riza-karduz/reina-nin-hikayesi-2374841) [Erişim:10.12.2024]

Kardüz, Ali Rıza, 21 Temmuz 2002, “Laila ve Reina, ‘marka’ oldu”, Milliyet Pazar, s.12.

Kortan, Enis, 2006, Kaybolan İstanbul’um: Bir Mimarın Anıları (1947-1957), Boyut Yayın Grubu, İstanbul.

Laruche D.; Maeso J.; Ziegler V., 2020, Le Corbusier Türkiye'de: İzmir Nazım Planı 1939 - 1949 , Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul.

Özkul, Cansu, 2009, “Cumhuriyet Dönemi İstanbul Mimarlığında Rüknettin Güney”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.

Toprak, Zafer, 2018, “Deniz Hamamından Plaja Bir Nostalji Öyküsü”, İstanbul’da Deniz Sefası, Pera Müzesi, İstanbul, ss.8-85.

Vanlı, Şevki, 1954, "Kayıplarımız: Halit Femir”, Arkitekt, sayı:273-274, ss.142-143.

__

Pervitich Haritaları

SALT Arşiv

Atatürk Kitaplığı dijital arşiv

Ömer Faruk Şerifoğlu Kişisel arşivi

Le Corbusier Vakfı Arşivi, 17.12.1938 tarihli belge

__

29 Mart 1929, “Viyanada havuzlu barlar”, Akşam, s. 9.

15 Ağustos 1929, “Lido”, Akşam, s.3.

30 Nisan 1934, “İstanbul Belediyesi İlanları”, Cumhuriyet, s.7.

17 Temmuz 1943, “Lido’da”, Akşam, s.8.

21 Mayıs 1943, “Lido deniz hamamı”, Vakit, s.2.

25 Mayıs 1943, “Ortaköyde Yüzme Havuzu Dün Açıldı”, Vakit, s.2.

5 Eylül 1943, “Müstesna Bir Gala”, Cumhuriyet.

8 Temmuz 1944, “Yüzme Kulübü Açıldı”, Akşam, s.3.

16 Eylül 1946, Cumhuriyet, s.1.

9 Ekim 1947, “Lido”, Cumhuriyet, s.5.

25 Ekim 1947, “Lido”, Cumhuriyet, s.6.

12 Ocak 1948, “Kuruçeşme - Ortaköy yolu”, Akşam, s.3.

18 Haziran 1949, “Büyük Çiçek Balosu Festival Eğlenceleri: Cumhuriyet Halk partisi Ortaköy Mecidiye ocağı yazarına”, Akşam, s.7.

27 Mart 1951, “Kuruçeşme Yolu”, Akşam, s.2.

22 Ağustos 1957,“Formoza Elçimiz”, Cumhuriyet, s.2.

URL-1: Bardakçı, Murat, “Reina’nın Abdülhamid’in kızı Naime Sultan’dan Lido’ya uzanan hazin öyküsü”, (https://www.haberturk.com/gundem/haber/1345868-reinaninabdulhamidin-kizi-naime-sultandan-lidoya-uzanan-hazin-oykusu). [Erişim:16.01.2022]

URL- 2: Anonim, “1942 yılında Çiftesaraylar’ın yerine yapılan Lido Yüzme Havuzu Ortaköy’de. Kuruçeşme’ yönünde”, (http://www.eskiistanbul.net/646/1942-yilinda-ciftesaraylarin-yerine-yapilan-lido-yuzme-havuzu-ortakoyde-kurucesme-yonunde#lg=0&slide=0i). [Erişim:16.01.2022]

URL-3: Anonim, “90’lı yıllar eller havaya ile geçti”, (https://www.sabah.com.tr/yasam/2010/04/22/90li_yillar_eller_havaya_ile_gecti). [Erişim:16.01.2022]

URL-4: Anonim, “Reina Artık Gazino”, (https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/reina-artik-gazino-2009). [Erişim:16.01.2022]

URL-5: Anonim, “Galeri: Reina Saldırısı Ne Zaman Oldu?”, (https://www.hurriyet.com.tr/galeri-reina-saldirisi-ne-zaman-oldu-iste-reina-saldirisinda-yasananlar-41604927/2). [Erişim:16.01.2022]

URL-6: Anonim, “Reina tamamen yıkıldı! O gerçek ortaya çıktı...” (https://www.milliyet.com.tr/gundem/reina-tamamen-yikildi-o-gercek-ortaya-cikti-2454747). [Erişim:16.01.2022]

URL- 7: Anonim, “Ünlü gece kulübü Reina yıkıldı: İşte ilk kareler”, (https://www.cnnturk.com/turkiye/unlu-gece-kulubu-reina-yikildi-iste-ilk-kareler). [Erişim:16.01.2022]